રહેમાનને ઓસ્કર...કહેને કો જશ્ન એ બહારા હૈ

‘મધર ઇન્ડિયા’, ‘સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ’, ‘રેશ્મા ઔર શેરા’, ‘સૌદાગર’, ‘ગરમ હવા’, ‘મંથન’, ‘શતરંજ કે ખિલાડી’, ‘સારાંશ’, ‘સાગર’, ‘પરિન્દા’, ‘અંજલી’, ‘હીના’, ‘રુદાલી’, ‘ઇન્ડિયન’, ‘ગુરુ’, ‘જીન્સ’, ‘અર્થ’, ‘હે રામ’, ‘દેવદાસ’, ‘શ્વાસ’, ‘પહેલી’, ‘રંગ દે બસંતી’, ‘એકલવ્ય’, ‘તારે ઝમીં પર’, ‘નાયકન’, ‘બેન્ડિટ ક્વીન’…આ બધી એવી હિન્દી કે ભારતીય ભાષાની ફિલ્મો છે જેમને ભારત તરફથી ઓસ્કર એવોર્ડ માટે મોકલવામાં આવી હતી, પરંતુ તેમને નામાંકન પણ ન મળ્યું. (એટલે કે એવોર્ડ મળવાને લાયક પણ ન ગણવામાં આવી.)

‘સલામ બોમ્બે’ અને ‘લગાન’ (એડી ચોટીનું જોર લગાવ્યા બાદ અને આમિર ખાને પોતે કબૂલ્યું છે તેમ ખૂબ જ લોબિઇંગ કર્યા પછી)ને અમેરિકનોના પ્રભુત્વવાળા ઓસ્કરમાં કમ સે કમ એવોર્ડ મળવા માટે લાયક ગણવામાં આવી.

અને હવે ‘સ્લમડોગ મિલિયોનેર’ને આઠ આઠ એવોર્ડ મળી ગયા છે. ફિલ્મથી માંડીને તેના નિર્દેશકથી સ્પોટબોય સુધી બધાની હવે જય હો થશે, અલબત્ત, એવોર્ડ મળ્યા પહેલાં જ થવા લાગી હતી. અત્યાર સુધી ભાનુ અથૈયા અને સત્યજીત રે એમ બે ભારતીયને આ ઓસ્કર એવોર્ડ મળ્યા છે. આ વખતે એક સાથે બે ભારતીય એ આર રહેમાન, ગુલઝાર અને રસૂલ પોકુટ્ટીને એવોર્ડ મળી ગયા છે. એટલે સંખ્યા ત્રેવડાઈ તેનો જયજયકાર પણ કરનારા કરશે.

રહેમાને તેના એવોર્ડ સ્વીકારવાના વક્તવ્યમાં કહ્યો તે, ‘મેરે પાસ માં હૈ’ સંવાદ જે ફિલ્મનો છે તે ‘દીવાર’ સહિતની અનેક હિન્દી ફિલ્મો 1913થી અત્યાર સુધી બનતી આવી છે અને તેમાંની ઘણી ફિલ્મોએ, ભલે તે મસાલા ફિલ્મ તરીકે ગણાવાઈ હોય પણ આપણું ભરપૂર મનોરંજન કર્યું છે અને ઘણી એવી ફિલ્મો છે જેને ઓસ્કરની દૃષ્ટિએ ભલે નોંધપાત્ર પણ ન ગણાઈ હોય, પણ તે અનેક રીતે કોઈ પણ ઓસ્કર ફિલ્મને આંટી મારે તેવી છે. મહેબૂબ ખાનની ‘મધર ઇન્ડિયા’ હોય કે એમ.એસ.સત્યુની ‘ગરમ હવા’ કે પછી સત્યજીત રેની ‘શતરંજ કે ખિલાડી’ કે શ્યામ બેનેગલની ‘મંથન’ કે છેલ્લે આમિર ખાનની ‘તારે ઝમીં પર’..આ બધી ફિલ્મો ઓસ્કર મેળવવા પૂરી હકદાર હતી જ, હતી, પરંતુ ત્યારે તેની નોંધ કેમ ન લેવાઇ? કારણકે એ વખતે ભારતીયોને લોબિઇંગની કળા (કે પછી માર્કેટિંગ) નહોતી આવડી? ચાલો, ‘લગાન’ અને ‘તારે ઝમીં પર’ વખતે તો એ કળા પણ આપણે હસ્તગત કરી લીધી હતી. ઘરઆંગણે સામાન્ય રીતે જે લાગવગ કે પક્ષપાતના કારણે આમિર ખાન એવોર્ડથી વંચિત રહી જતો હતો તે જ લાગવગ કે પક્ષપાત (સારી ભાષામાં કહીએ તો લોબિઇંગ) પોતાની ફિલ્મ ‘લગાન’ માટે કરાવવા તે અમેરિકામાં ધામા નાખીને પડ્યો હતો. ખાસ સ્ક્રીનિંગ અને પશ્ચિમી માધ્યમોમાં મબલક પબ્લિસિટી પછી ‘લગાન’નું માત્ર નામાંકન થઈ શક્યું હતું. એ વખતે તો આપણને ખબર પડી કે ઓસ્કર એવોર્ડ મેળવવા કેટલા વીસે સો થાય છે? માનો કે લગાન વખતેય હજુ શીખવાની શરૂઆત હતી પણ ‘તારે ઝમીં પર’ વખતે શું ? (કદાચ એ વખતે હરિરસ ખાટો થઈ ગયો હશે.)

એટલે ઓસ્કર એવોર્ડ કે ફોર ધેટ મેટર, ભારતમાં પણ કોઈ પણ એવોર્ડ મળે છે ત્યારે એ નગ્ન સત્ય સમજી લેવાની જરૂર છે કે લોબિઇંગ કે પ્રભાવ કે પૈસા પાથર્યા વગર કોઈ એવોર્ડ મળતો નથી. જ્યારે ‘મધર ઇન્ડિયા’થી લઈને ‘તારે ઝમીં પર’ સુધીની ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ જેમાં બેમત ન હોઈ શકે તેવી ફિલ્મો નામાંકન પામવા સુધી પણ ન પહોંચે અને સામાન્ય ગુણવત્તાની ‘સ્લમડોગ…’ જે કોઈ પણ ચીલાચાલુ બોલિવૂડ ફિલ્મ સમકક્ષ છે (ચીલાચાલુ બોલિવૂડ ફિલ્મોમાં કમ સે કમ ગીતો પણ સારાં હોય, આમાં તે પણ નથી) તેને આઠ આઠ એવોર્ડ મળે ત્યારે ધોળિયા (તેઓ આપણા ગરીબ, ઝૂંપડપટ્ટીના ભાઈઓને કૂતરા કહે છે ત્યારે તેમને ધોળિયા કહેવાની ગુસ્તાખી તો કરી જ શકાય ને?)ની દાનત પ્રત્યે શંકા ગયા વગર રહી શકતી નથી. ઐશ્વર્યા રાય અને સુસ્મિતા સેન અનુક્રમે મિસ વર્લ્ડ તથા મિસ યુનિવર્સ બન્યાં તે પછીનો સમય અવલોકો તો ઘણો બધો ફર્ક આવ્યો જ છે. ભારત કોસ્મેટિક ઇન્ડસ્ટ્રીનું મોટું બજાર બની ગયું છે. તો પછી ‘સ્લમડોગ…’ને આઠ એવોર્ડ પાછળ બજારવાદી અને ગણતરીબાજ એવા ધોળિયાઓનું કયું ગણિત હશે તે અત્યારે તો સમજાતું નથી. પછીથી તેની ખબર પડશે.

રહી વાત રહેમાનની. તો તેર તાળીઓ પાડીએ. તેને મળેલા એવોર્ડ કરતાં તેણે આપેલ વક્તવ્યની અને ખાસ કરીને પોતાની માને યાદ કરી, ઉત્તમ ફિલ્મોમાંની એક ‘દીવાર’ના સંવાદ ‘મેરે પાસ માં હૈ’ને બોલવા માટે અને પોતાની માતૃભાષા તમિલમાં, ભલે એક વાક્ય જ, બોલીને માતૃભાષા અને એ રીતે ભારતનું ગૌરવ વધારવા માટે. બાકી અંગત મત તો એવો છે કે ‘રોજા’થી લઈને ‘તાલ’ અને છેલ્લે ‘જોધા અકબર’માં રહેમાનભાઈએ બહુ ઉત્તમ સંગીત આપ્યું છે. એ હિસાબે ‘સ્લમડોગ…’નું સંગીત તો કંઈ નથી.

બાકી તો, અમિતાભ બચ્ચન કહે છે તેમ હિન્દી ફિલ્મો, ભલે તે કમર્શિયલ હોય કે આર્ટ, તેના માટે ઓસ્કરનું મહત્ત્વ ફિલ્મફેર, સ્ક્રીન, આઇફા, સ્ટારડસ્ટ એ બધાથી વિશેષ નથી. અને જ્યારે ‘સ્લમડોગ…’ને એવોર્ડ મળ્યો છે ત્યારે એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે તે ભારતીય દ્વારા નિર્મિત, ભારતીય દ્વારા નિર્દેશિત ફિલ્મ નથી જ, આથી આવતા વર્ષે કોઈ ભારતીય ફિલ્મને એવોર્ડ મળશે તેવાં સપનાં જોવા માંડવા એ અવાસ્તવિક ગણાશે. રહેમાને પોતે ઓસ્કર એવોર્ડ સમારંભમાં કહ્યું છે તેમ સ્લમડોગ (અને મોટા ભાગની હિન્દી ફિલ્મો) આશાવાદી હોય છે અને તેમાં જીવનની આશાની તાકાત હોય છે.

મારા માટે એટલે જ, સંપૂર્ણ મનોરંજક એવી મનમોહન દેસાઇ, ડેવિડ ધવન કે ફરાહ ખાનની ફિલ્મો કોઈ પણ એવોર્ડ વિજેતા ફિલ્મ કરતાં પણ ચડિયાતી છે કારણકે તે સંદેશ આપે કે ન આપે, મનોરંજન જરૂર આપે છે અને કદાચ ફિલ્મ બનાવવાનો મૂળ હેતુ તે જ છે. જય હો હિન્દી ફિલ્મોની.